Bugünlerde tercih yapacak gençlerin en temel arayışı kendilerine uygun bir üniversite ve bölüm seçerek çalışma hayatına iyi bir başlangıç yapabilmek. Üniversite ve bölüm tercihi umut ve beklenti yanında belli düzeyde endişe ve gerilim de oluşturmakta. Çünkü gençlerimiz hayatlarıyla ilgili önemli ve kritik bir karar durumu ile karşı karşıya. Tercih sürecinde kişilerin kendisinin kim olduğunu yeteri kadar dikkate almaması önemli bir eksiklik oluşturmakta. Kişinin kendisi dikkate alınmazsa tercihte bulunacak kişinin puanı ya da prestiji yüksek olduğu için seçilen bir bölüm ve üniversite uzun vadeli olumsuz sonuçlar doğurabilmekte. Öğrencilik ve çalışma hayatı sırasında alanına yoğunlaşamama, tatminsizlik, verimsizlik ve sürekli başka arayışlar içinde olma gibi sonuçlar karşımıza çıkmakta. Bu yazıda gençlerin tercihlerine bölüm ya da meslek tercihinden daha geniş bir açıdan bakmaları üzerinde durulmaktadır. Konu kariyer tercihi ve hayata hazırlık olarak ele alınmaktadır.
Bölüm Yerine Kariyer Seçimine Odaklanmak
Meslek ve kariyer kavramları gündelik dilde zaman zaman birbirinin yerine kullanılan, birbiriyle yakından ilişkili ancak ayrı kavramlar. TDK sözlüğünde meslek “Belli bir eğitim ile kazanılan, sistemli bilgi ve becerilere dayalı, insanlara yararlı mal üretmek, hizmet vermek ve karşılığında para kazanmak için yapılan, kuralları belirlenmiş iş” şeklinde tanımlanmakta. Buna karşılık kariyer “Çalışma hayatında bulunulan görevler/pozisyonlar dizisi ve bunlara yönelik tutum ve davranışlar” olarak ifade edilebilir (Erdoğmuş, 2021)*.
Kariyer, meslekten daha geniş bir anlama sahip. Çünkü insanlar başlangıçta bir meslek seçseler bile, zaman içinde iş ve meslek değişiklikleri yapabilmekte. Seçtiği alanda devam edebileceği gibi yeni alanlara yönelme, yöneticilik ve kendi işini kurmak da dahil yeni tercihler ve değişiklikler söz konusu olmakta. İyi bir meslek seçimi yapmak ve iyi bir mesleğe sahip olmak her zaman önemli bir konu olmaya devam edecek. Bu gerekli olmakla birlikte artık tek başına yeterli olmamakta. Çünkü günümüzde meslek seçimi bir defa yapılan ve yaşam boyu devam eden bir süreç olmaktan çıkmaya başladı. İnsanlar çalışma hayatlarında bazen kendi istekleriyle bazen de mecburen yeni tercihler yapma durumu ile karşı karşıya kalıyor. Geçmişe göre iş ve meslek değiştirme sıklığı artıyor. Bu yaklaşıma göre, tercihlerde sadece bölüm ve mesleğe odaklanmak sınırlayıcı olabilmekte. Bunun yerine çalışma hayatının tamamını dikkate alan kariyer anlayışına göre tercih yapmak konuyu daha geniş bir açıdan ve uzun vadeli ele almayı getiriyor.
Bu yazıda vurgulanan kariyer seçimi yaklaşımına göre üniversite ve bölüm tercihi çalışma hayatı için önemli bir başlangıç. Bunu dikkate alarak ve çalışma hayatının tamamını dikkate alan bir yaklaşımla yapılacak tercih daha sağlıklı sonuçlar doğuracaktır. Kariyeri gelişimsel bir süreç olarak ele almak, üniversitede okunacak bölümün seçimi, üniversitede yandal ve çap imkanları, üniversite ve bölümün sunduğu imkanlar ile çalışma hayatında işler, meslekler, işletmeler ve sektörler arası geçişi de dikkate alan bütüncül bir yaklaşımı içerir. Kariyer seçimi bakışı çalışma hayatında kişilerin hayatlarının değişik evrelerinde istek ve beklentilerinin değişeceği, yeni bilgi, beceri ve deneyimler kazandıkça yeni arayış ve tercihler yapacağı, kendisinin daha fazla sorumluluk alması gereken bir anlayışı vurgulamakta.
Üniversite ve bölüm tercihi yaparken bölüm ve mesleklerin sadece günümüzdeki durumuna odaklanmak, kısa vadeli ve durağan bir tercihi ifade edecektir. Bunun yerine kariyer seçimi anlayışı ile daha uzun vadeli ve geniş açılı bir bakışa ihtiyaç bulunmakta. İnsanlar çalışma hayatının ilerleyen yıllarında da yeni seçim ve tercih durumlarıyla karşı karşıya kalınacaktır. Bu durum riskler kadar yeni fırsatlar da getirmektedir. Bu yüzden seçilecek mesleğin sadece bugünkü durumunu dikkate almak yerine, sonraki yıllarda da nasıl imkanlar sunabileceği, başka alanlara geçişi kolaylaştıracak olup olmaması gibi hususlara da dikkate edilmesinde yarar var. Kariyer seçimi yaklaşımı, meslek seçimini yaşam boyu devam eden dinamik bir süreç olarak kabul eder ve kişinin her zaman istihdam edilebilir olmasını sağlayacak bilgi ve becerilerle donanmasının önemini ve gerekliliğini vurgular. Sadece tercih yaptığı dönemin değil, sonraki yılların koşullarını ve gerektirdiği yetkinlikleri de dikkate alır.
Önce Kendini Değerlendirme ve Analiz
Kariyer seçimi yaklaşımı önceliği kişilere verir. Kişinin kendini değerlendirmesi ve analiz etmesi sürecinde şu sorulara cevap aranır: Ben kimim? Çalışmanın benim hayatımdaki yeri nedir? Benim için hayatta neler önemli? Neleri yapmaktan hoşlanıyorum? Hangi alanlarda daha kabiliyetliyim? Ne tür sorumluluklar üstlenmeliyim? Bu sorular kolay ve sıradan sorular gibi görünse de cevabı kolay olmayan hayati sorulardır. Yine bu sorular tercih dönemi ile sınırlı olmayan ömür boyu cevap arayacağımız, hayata dair sorulardır. Belli dönemlerde bu sorular üzerine daha fazla ve yoğun düşünmek gerekir. Üniversite ve bölüm tercihleri de bu önemli dönemlerden birisi.
“Bu sorular tercih dönemi ile sınırlı olmayan ömür boyu cevap arayacağımız, hayata dair sorulardır.”
Kişilerin kendilerini değerlendirme ve analiz etmesi kapsamında tercihte bulunacak kişinin değerleri (hayata dair temel öncelikleri), ilgileri (yapmaktan hoşlanılan şeyler), kişiliği (erken yaşlarda oluşmuş yerleşik ve kalıcı özellikler) ve becerileri (benzer durumdaki kişilere göre daha iyi yaptığı şeyler) öncelikli olarak analiz edilir. Kişi hakkında bilgi toplama ve analiz sürecinde güvenilir ölçüm araçları (testler) kullanmak, birden çok kişi ve kaynaktan bilgi toplamak ve bu bilgi ve verileri sistematik analiz etmek önemli. Konunun uzmanlarından destek almak sürecin daha sağlıklı yürütülmesine katkı sağlayacaktır. Bu sistematik çalışmaları yaptıktan sonra tercihte bulunacak kişinin kendisine tekrar “Ben ne istiyorum?” sorusunu sorması ve buna göre tercihlerini şekillendirmesi gerekmektedir. Bu tercih sonucunda yapılan isten tatmin olma, üretkenlik ve iç huzur getirecek bir seçimin yolu açılmalıdır.
Bilgi ve Veri Temelli Meslek ve Çalışma Hayatı Analizi
Tercih döneminde ikinci kritik husus çalışma hayatı, işler ve meslekler hakkında gerçekçi bilgiye sahip olarak tercih yapmak. Tercihlerin büyük ölçüde kişinin sahip olduğu puan ve puan türü üzerinden şekillendiği görülmektedir. Bu durum sonuçları sonraki yıllarda ortaya çıkan temel bir kısıt oluşturmakta. Bu yüzden önceliğin kişinin özelliklerine verilmesi ve bu özelliklere uygun bölüm üzerinden tercihin çalışılması daha sağlıklı olacaktır. Bu bağlamda ilgili mesleklerin gerektirdiği özellikler (değer, ilgi, kişilik ve beceri) ve çalışma hayatında gelecek yıllarda öne çıkacak özellikler öncelikli araştırma konusu olmalı. Bölümler hakkında bilgi toplarken, yazılı dokümanlar, rehberlik servisleri, mesleği yürüten kişilerin verdiği bilgiler yanında, mesleğin yürütüldüğü ortamı, diğer bir ifadeyle mutfağını görmek çok faydalı olacaktır. Daha sonra somut tercihlere geçildiğinde üniversite ve bölümün eğitim kalitesi, öğretim üyesi kadrosu, öğrencilik sırasında sağladığı ortam ile mezuniyet sonrası sağlayacağı imkanların araştırılması önemli. Bu araştırmalardan sonra uygun üniversite ve bölümlerin belirlenmesi ve karşılaştırılması sonrasında en uygun tercihin yapılması daha sağlıklı olacaktır. Üniversite ve bölüm karşılaştırmalarında sadece bugünkü durumlarını değil, geleceğe dair yaklaşımları ve planlarına özel bir önem vermek gerekir. Üniversiteler ve bölümleri araştırırken bu süreci kolaylaştıran ve tercihlere yönelik bilgi ve veri sağlayan kaynakların sayısında da artış olmuştur. Bu kapsamda üniversitelerin tanıtım çalışmaları yanında Cumhurbaşkanlığı İnsan Kaynakları Ofisi (https://www.cbiko.gov.tr/) ve YÖK Atlas (https://yokatlas.yok.gov.tr/) gibi sürece yönelik bilgi ve veri sağlayan kaynakların incelenmesi tercihlerin niteliğini artıracaktır.
Bu Tercih Aynı Zamanda Hayata Hazırlık
Bölüm ya da meslek tercihi bir defa yapılan ve ömür boyu devam edecek bir tercih olmaktan çıkmaya başlamıştır. Çalışma hayatında iş ve mesleklerin niteliği zamanla değişmekte, kişiler de yeni bilgi ve beceriler kazandıkça gelişmekte ve yeni tercihlerle karşı karşıya kalmaktadır. Bu yüzden hem kişinin gelişip değiştiği hem de çalışma hayatının, işlerin ve mesleklerin değiştiğini kabul ederek, kişi iş/meslek eşleştirmesini süreklilik gösteren dinamik bir seçim olarak kabul etmek gerekiyor. Bunun için çevremizdeki gelişmelerin izlenmesi ve buna göre kariyer yolculuğunun şekillendirilmesi önem kazanıyor. Değişim ve gelişmeler biraz da kişilerin hazırlıklı olmasına bağlı olarak fırsat ya da tehdide dönüşmekte. Bu çerçevede üniversite ve bölüm tercihini daha geniş bir açıdan ve hayatın bütününe dair ele almak önemli hale gelmiştir.
Tercih yapacak kişinin kendisinin merkezde olması, bu süreçlerde aktif rol alması ve tercih kararını sahiplenmesi tercih sürecindeki en kritik husus. Çünkü meslek, kariyer ve hayatla ilgili tercihler bundan sonra da olmaya devam edecek. Tercihi aynı zamanda hayata hazırlık olarak da okumak ve bu yönünü de dikkate almakta yarar var.
*Kariyer ve kariyer seçimi konusunda daha geniş bilgi için Nihat Erdoğmuş (2021). Teori ve Uygulamada Kariyer, Nobel Yayınevi kitabıma bakılabilir.
